نووسین؛ مەولوود ئافەند
پرسی بڵاوکردنەوەی توندوتێژی نەتەوەیی و ئاینیی لە رۆژهەڵاتی ناوەراست،دیاردەیەکی نوێ و هاوردەکراو نییە. بەشێک لە مێژووی وڵاتانی ئەم ناوچەیە مێژووی توندوتیژی ئاینیی،مەزهەبیی و نەتەوەییە و هاوکات لە گەڵ سەرهەڵدانی پرسی دوەڵەت-نەتەوە وەهمییەکان و پێناسەکردنی شوناسی ساختەکارانە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست،بڵاوکردنەوەی توندوتێژی نەتەوەیی و زمانیی بە بیانووی یەک دەستکردن،شێوازی نوێ بە خۆیەوە گرت و بە جەنگی نەرم و زۆرەملانەوە،سڕینەوەی کەمایەتییە مەزهەبی و زمانی و نەتەوەییەکان بوو بە ئەولەویەتی سیاسەتی هەندێ دەوڵەت-نەتەوەی تازە سەرهەڵداو و لە سەرووی ئەمانەوەی دەوڵەتی نوێ تورکیە.
سیاسەتمەدارانی تورکیەی نوێ بە بیانووی دامەزرانی دەوڵەت-نەتەوەیەکی یەکدەست لە لایەکەوە و مەترسی لە دەستدانی پاشماوەی خاکی عوسمانیی لە لایەکی دیکەوە سیاسەتی یەک دەستکردنی زۆرەمڵیان گرتە بەر و بەرهەمی ئەم سیاسەتە،بڵاوکردنەوەی توندوتیژی نەتەوەیی و دەرنجام سڕینەوەی فیزیکی نەتەوەکانی تر بووە،کە پێدەچێ ئەم سیاسەتە هێشتا بەشێک بێ لە گوتاری زاڵی دەوڵەتی تورکیە.
بۆ ئەوەی بزانین تورکیە لە سایەیی دەسەڵاتی ئەردۆغاندا چۆن بۆتە مایەی ئاژاوە و ناسەقامگیری بۆ رۆژهەڵات و رۆژئاوا و بەردەوام دەستێوەردانی لێرەو لەوێ دەبیندرێت،دەبێ ئاوڕێک لە زانستی ئابوری بدەینەوەو هەندێک چەمکی ئابوری شرۆڤە بکەین،بەجیا لەوەش پێویستە لە هاوکێشەی سیاسی ودەسەڵاتخۆازی سوڵتان ئەردۆغان تێبگەین و تاوتۆی بکەین.
سەرەتا هیچ دوانەیەک ناکۆک نابن لە بنەرەتدا کاتێک باسی سیاسەتی پاوانخۆازی وهەژمونی دەسەڵاتی مۆدێلی ڕەوتی ئەردۆغانیزمی ئیسلامی دەکەین.ڕەنگە زۆربەی زۆری ئەو چاوەدێرانەی بەدواچوون بۆ سەردەمی دەسەڵاتی ئەردۆغان دەکەن،بگەنە ئەو دەرئەنجامەی کە سوڵتان ئەردۆغان لە هەوڵی فراوانکردنی دەسەڵاتی خۆی و دواجاریش تورکیەیە دایە بەسەر زۆرترین ناوچەو سەرزەوینی دەوروبەر.ڕەنگە هۆکاری سەرەکی زیندوو کردنەوەی خەونی دەوڵەتی عوسمانی پێشوو بێت.ئەم دەرئەنجامە لە لایەکەوە ڕاستە،بەو پێیەی کە بوونی سوپا یان سێبەری هێزی تورکیە لە چەندین وڵات و شوێن دەبیندرێت،لە هەر یەک لە هەرێمی کوردستان و عیراق، سوریا، ڵیبیا،قوبرس،ئازەربایجان،قەتەر و سۆماڵ ــ یدا، بنکەی سەربازی فراوانی هەیە و سەروەختێکیش هەوڵی کردنەوەی بنکەیەکی سەربازی بەپەڵە ئەدا،لە دوورگەی سۆدان،بەڵام زوو هەندێک وڵاتی وەک سعودیا و میسر و ئیمارات هەوڵەکانیان پوچەڵ کردەوە،بەوەلانانی عومەر بەشیری خاوەن دەسەڵاتی ئیسلامی سیاسی لە سەر ترۆپکی وڵاتی سۆداندا،بەتەواوی ئەو هاوکێشەیەیان بەسەر ئەردۆغاندا گۆڕی و کاروباری نۆژەنکردنەوەی دورگەکەش،وەک خۆی بەڕێوە ناچیت،کە درابوو بەچەند کۆمپانیایەکی تورکی،هەرچەند ئەردۆغان پێداگیری لەسەر ئەو رێککەوتنامەیەی نێوان خۆی و عومەر بەشیری دەکات،کە بەئامادەیی قەتەر لە ساڵی (٢٠١٧ )پێکەوە واژۆیان کردبوو،شایەنی باسە بە پێی،یەک لە خاڵەکانی ئەو رێککەوتنامەیە مانەوەی تورکیە مسۆگەر دەکات بەو مەرجی بەڕێوەبەردنی کاروبار و کارگێری بۆ ماوەی ساڵانێکی دوورودرێژ لەدەستدا بێت.تورکیە شوێن پێێ لە ناو وڵاتانی کەنداو کردۆتەوە و بۆتە بارێکی قورس بەسەر سعودیا و ئیماراتەوە کە ناکۆکی بیروبۆچوونی سیاسی و جیهانبینی و هەژمونگەرایی و جەمسەرگەرایی ئاینی لە نێووانیاندا بوونی هەیە.بەڵام ئەگەر لە لایەکی ترەوە چاو لەم هاوکێشەیە بکەین،دەبینین چەندی دەستێوەردانی ئەردۆغان بۆ فروانکردنی دەسەڵاتی تورکیەیە وەک دەوڵەتی نیو کۆلۆنیالیزم،لەهەمان کاتدا،مەبەستی سەرەکی باشکردنی دۆخی ئابوری ناوخۆی تورکیەیە.لێرەدا ڕەنگە زۆرکەس بە سەرسورمانەوە بپرسن و بڵێن ئاخۆ چ جیاوازییەک لە نێوان کۆلۆنیالیزمی پێشوو و ئەم نیو کۆلۆنیالیزمەی ئێستای ئەردۆغاندا هەیە،ئەی مەگەر مەبەستی دەسەڵاتخۆازی هەر ئەوە نییە؟لە ڕاستیدا بە ڕۆاڵەت جیاوازیان نییە،جگە لەوەی وڵاتانی ئیمپریاڵیزم خاوەن ئابوریەکی تۆکمە و تەواوی پێداویستی بەردەوامی دەسەڵاتداری ودەزگاکانی حوکمڕانین و بۆ بازاڕ دۆزینەوە ئەوجار هەوڵی داگیرکاری ئەدەن.بەڵام هەوڵەکانی تورکیە بۆ کۆلۆنیالیزم کردن بە پێچەوانەوەیە.ئەوەی ئێستا دەگوزەرێ لە تورکیە لە دوای ساڵی( ٢٠٠٢)وە،هەنگاونانێکی لەسەرخۆیە بۆ داڕمانی دەوڵەت و دەزگاکانی بەتایبەتیش دوای ئەوەی حەز و ویستی تاکڕەوی و دۆن کیشۆتی ئەردۆغان وای لێکرد قازانجی دژکردەوەی کۆدەتاکەی (٢٠١۶ )تەنیا بۆ بەرژەوەندی کەسایەتی خۆی بقۆزێتەوە و وەک دەرفەتێکی ئاڵتوونی مامەڵەی لەگەڵ بکات،هەتا سیستەمی تاکڕەوی خۆی زیاتر پتەوتر بکات و دژبەرانیش بە ئارەزوی خۆی بێ هیچ بەربەستێک لەسەر شانۆی سیاسی و دەسەڵاتداری دووربخاتەوە.
مریشکەکەی سەرۆککۆماری تورکیە (ئەردۆغان) هەر یەک قاچی هەیە؛کەمبوونەوەی نرخی سوود و خۆراگری لەهەمبەر دژبەران و لەسەر کار لادانی وەزیر و ئەو بەڕێوەبەرانەی سازی ناکۆک لێدەدەن.ڕوون نییە لایەنگرانی دژبەری کەمبوونەوەی نرخی سوودی بانکی چ کارەساتێکی تر بەسەر ئابووری تورکیە دێنن.لەو رۆژانەدا نرخی لیرەی تورکی گەیشتۆتە نزمترین ئاستی خۆی لە بەرابەر دۆلاری ئەمریکایی.
(ڕەجەب تەیب ئەردۆغان) سەرۆککۆماری تورکیە دژوارترین و پڕ ناکۆکترین قۆناغی ژیانی سیاسی خۆی ئەزموون دەکات.ئەردۆغان خۆی وەک دووژمنی سەرەکی نرخی سوودی بانکی ناساندوە،لە ماوەی دوو مانگی ڕابردوودا بۆ جاری سێهەم بەهای سوودی بانکی لە تورکیە کەمکردۆتەوە و بەو هۆیەشەوە بەهای دراوی نیشتیمانی تورکیە (لیرە) نزمترین قۆناغی خۆی لە سێ مانگی ڕابردوو تۆمار کردوە.لە گەرمەی ئەو دەنگوباسانەدا وەزیری ئابووری تورکیە لەسەر کارەکەی دوورخرایەوە بۆ ئەوەی کەسێکی تر بەڕێوەبەرایەتی ئاراستەی ئەو وەزارەتە لەئەستۆ بگرێت.
لەسەر بنەمای ئامار و داتاکانی توێژینەوەی ڕێکخراوەکانی جیهانی و ناوخۆیی تورکیە،دراوی نیشتیمانی ئەو وڵاتە لە سەرەتای ساڵی ڕابردووە زیاتر لە (۴۰%)بەهای خۆی لەدەستداوە و قەیرانی زۆری بۆ ژیانی خەڵکی تورکیە دروستکردوە.بەرزبوونەوەی نرخی شتوومەک و خواردەمەنی و پێدوایستیە سەرەکییەکان ژیانی ئاسایی رۆژانەی خەڵکی تووشی کێشە و ئاستەنگی زۆر کردوە.پسپۆران و توێژەرانی ئابووری بەڵگە و هۆکاری زۆریان لەسەر دروستبوونی ئەو بارودۆخەی ئێستای قەیرانی ئابووری تورکیە خستۆتە ڕوو،کە لەو ناوەدا دۆخی تەندروستی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان – یش،داهاتووی سیاسی تورکیەی بەرەوە تاریکی بردوە.
بارودۆخەکە بەشێوەیەک بۆتە کێشە لە دوای کێشە و هەتا ڕادەیەک هەندێک لە حیزبەکانی ناو پەرڵەمانی تورکیە فوو لە ئاگری زیندوو کردنەوەی سیستەمی پەرڵەمانی لە بڕی سیستەمی سەرۆکایەتی دەکەن.بەتایبەتی حیزبە دژبەرەکانی ئەردۆغان و دەسەڵاتی پارتی دادوگەشەپێدان کە خۆازیاری کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی ڕەهای سوڵتان ئەردۆغانن.بۆ نموونە کەماڵ قەڵیچدار ئۆغلۆ سەرۆکی پارتی کۆماری گەڵ (جەهەپە) و ئەحمەد داوود ئۆغلۆ سەرۆکی پارتی (داهاتوو) بەهەموو شێوەیەک خۆازیاری لەسەرکار لادانی ئەردۆغانن،بەهۆی ئەوەی ئەردۆغان لە ماوەی یەک ساڵی ڕابردوودا بە پەراوێز خستن و لاواز کردنی دەسەڵاتی پەرڵەمانی تورکیە وەک گرنگترن ناوەندی دەسەڵاتی گەل،سیستەمێکی دیکتاتۆری تەواو عەیاری لە تورکیە دروست کردوە و بەپێشێلکاری بەردەوام بنەماکانی دەسەڵاتی دادوەری و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری خستۆتە ژێر پرسیارەوە.لە هەمان کاتدا کۆدەتای سەربازی ساڵی (٢٠١۶) و سەرکووتی بەربڵاوی دژبەران و سڕینەوە و پاکتاوکردنی دام و دەزگا ئەهڵی و حکوومیە جیاوازەکان ڕەوتی نزمبوونەوەی خۆشەیستی و پێگەی جەماوەری سوڵتان ئەردۆغانی خێراتر کردوە.
بۆچی سوڵتان ئەردۆغان ڕووی لە سیاسەتی هێرشبەرانە کردوە؟
هەندێک لە چاوەدێرانی سیاسی باوەڕیان وایە،بەو حاڵەشەوە ئەردۆغان ئێستا ڕەکابەرێکی جیدی لە ئاست دەسەڵات و توانایی و هێزی جەماوەری خۆی نییە،چوونکە لەو ساڵانەی دوایی هەر ئەردۆغان دەسپێشخەری سەرەکی بووە لە زۆربەی گۆڕانکارییەکان لە ژێرخان و سەرخانی تورکیەدا لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە و ناکرێت چاوپۆشی بکەین،لە پرۆژە و پێشکەوتنەکانی ئاکپارتی و ئەردۆغان لەماوەی دەسەڵاتداریان و هەروەها کۆنترۆڵی هەموو کایەکانی حوکمرانی لە تورکیە.
بەڵام پرسیارە مەزنەکە لێرەدا ئەوەیە کە هەڵسووکەوتی ئەردۆغان و ئاکپارتی لەگەڵ قەیرانەکانی ئابووری ناوخۆی تورکیە بەچ شێوەیەک بووە؟بەتایبەتی لەو ساڵانەی دواییدا ئەردۆغان کۆمەڵێک پرۆژە بڕیاری بەربڵاوی لە بواری کەرتی گواستنەوە،ژێرخانەکانی وزە و بەرگڕی پێشکەش کردوە،کە وەک چاوەدێرانی سیاسی و ئابووری باسی لێووە دەکەن بڕە سەرمایەی تەرخانکراو بۆ ئەو پرۆژە زەبەڵاحانە زیاتر لە( ١٣٨ )بیلۆن دۆلار بووە،کە بەشێوەیەکی سروشتی لەگەڵ بارودۆخی ئێستای ئابووری تورکیە لەدوای دابەزینی بەهای لیرە لەبەرابەر دۆلاری ئەمریکی،ئەردۆغان پێویستی بەسەرچاوەی داهاتی زیاتر هەیە بۆ پێشکەوتن و سەرکەوتنی پرۆژە ئابوورییەکانی،بۆ نموونە پرۆژە نیوەچڵەکانی ئەردۆغان دەتووانین ئاماژە بە پردی (١٩١۵)،ئازاد ڕێگای چاناکاڵە،فرۆکەخانەی رێزە ئارتۆین، تۆنێلی گەورەی ئەستەنبووڵ،ناوەندی بازرگانی نێودەوڵەتی ئەستەنبووڵ، ڕێگای شەمەندەفەری خێرای ئەنکارا – ئاسیۆس و چەندین پرۆژەی زەبەڵاحی تر،لە نموونەی هەرە بەرچاوی ئەو پرۆژانەن کە ئەنکارا بۆ جێبەجێکردنیان پێویستی بەسەرچاوەی داهات و سەرمایەگوزاری زیاتر هەیە.
لە ئاستی نێودەوڵەتیش تورکیە ڕۆڵ و پێگەیەکی بەرچاوی لە جموجۆڵەکانی بازرگانی و سەرمایەگوزاریدا هەیە.بەپێی سەرچاوەکانی ڕاپۆڕتی ئاژانسی هەواڵنێری ئەناتۆلی و سەرچاوەکانی ئامار و زانیاری وەزارەتی بازرگانی تورکیە، کۆمپانیاکانی بەڵێندەری تورکیە لە ساڵی (١٩٧٢) وە، هەتا ئۆکتۆبەری ساڵی (٢٠٢١ )زیاتر لە (١٣٠ )وڵاتی جیهان و نزیکی(۱۰۸۹۰)پرۆژە بە گوژمەی (۴۴٢.٢ )ملیار دۆلار بەشداریان کردوە.ئاشکرایە ئەگەر سەقامگیری ئابووری نەگەڕێتەوە بۆ تورکیە و دەرکەوتنی سەرمایەگوزاری کۆمپانیاکانی دەرەکی و ناوخۆیی لەو وڵاتە بەردەوامی هەبێت، ئەوە پارتی دادوگەشەپێدان و سوڵتان ئەردۆغان بەتەواویی تووشی شکەست و داڕمان دەبن.
لە لایەکی ترەوە بارودۆخ لەوەش خراپتر دەبێ بۆ سوڵتان ئەردۆغان،چونکە تورکیە لەو ساڵانەی دواییدا لە ڕێگەی هێرش و داگیرکاری و خۆ سەپاندنی سەربازی سیاسەتی هێرشبەرانەی دەرەکی لە وڵاتانی جیاواز پەرەپێداوە و ڕاستەوخۆ دەستێوەردانی هەبووە،لە وڵاتانی وەک سووریە و رۆژئاوای کوردستان،کووشتنی خەڵکی بێتاوان و سڤیل و پشتیووانی کردن لە گروپ و ڕێکخراوە تیرۆریستیەکانی وەک داعش و بەرەی نووسرە و کەتیبەکانی ئەحراروشام و سوڵتان موراد،بوونی سەربازی لە ناۆخۆی خاکی عێراق و هێرش بۆ سەر ناوچە سنوورییەکان و کووشتنی خەڵکی گوندنشینی باشووری کوردستان و ناردنی هێزی سەربازی بۆ ئەفغانستان و ڵیبیا و رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست، ناکۆکی و جەنگی سایکۆلۆژی و ڕاگەیاندنی لەگەڵ وڵاتانی ئەمریکا و ڕووسیە و ئەوروپا لەسەر کڕینی فرۆکەی( ئێف ٣۵ )و سیستەمی مووشەکی (ئێس ۴٠٠)زیاتر کردوە و بە بەشداریکردن لەشەڕی قەڕەباخ و پشتیووانیکردن لە کۆماری ئازەربایجان لە ڕووی لۆجستیکی و چەک وچۆڵی سەربازی و وروژاندنی هەستی نەتەوەپەڕەستی تورکی لە ناوچەکدا،ئەوانە و کۆمەڵێک پرسی تری ستراتیژی لەو ساڵانەی دواوییدا گوشارێکی یەکجار زۆری لەسەر تورکیە دروست کردوە و تورکیە بەهۆی ئەو سیاسەتە چەوتانەی سوڵتان ئەردۆغان و حیزبەکەی کەوتۆتە دۆخێکی زۆر دژاور و ئەستەمە بەم زووانە بتووانی لەژێر قورسایی ئەو گوشارانە ڕزگاری بێت. هەرچەند لە ئێستادا پێشبینی ئەوەش کراوە کە کۆی قەرزەکانی تورکیە بە سەندووقی دراوی نێودەڵەتی دەگاتە نزیکی( ۶٠٠) ملیار دۆلار.
ماوەیەکە سەرۆککۆماری تورکیە (ڕەجەب تەیب ئەردۆغان) تووشی نسکۆیەکی مێژوویی بووە و تەواویی کایەکانی سیاسی، ئابووری، سەربازی، کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری خستۆتە ژێر مەترسی وێرانبوونەوە و کار گەیشتۆتە ئەوەی حیزب و لایەنەکانی تری ئۆپۆزسیۆنی ناوخۆی تورکیە داوای هەڵبژاردنی بەپەڵە دەکەن،لەبڕی هەڵبژاردنی پێشوەختە.ئەوەیش دەرخەری ئەو ڕاستییە ڕەکابەرەکانی سوڵتان ئەردۆغان باوەڕی تەواویان بەخۆیان هەیە،بۆ ئەوەی بتووانن لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە کۆتایی بە ملهوڕی و تاکڕەوییەکانی سوڵتان ئەردۆغان و پارتەکەی بێنن و قۆناغێکی نوێ لە سیاسەتی کرانەوە و ڕیفۆرمی گشتگیر لە سیاسەتی تورکیەدا دروست بکەن و چیتر ڕێگە نەدەن تورکیە ببێتە قوربانی زیادەخۆازییەکانی ئەردۆغان و دەوڵەت باغچەڵی سەرۆکی پارتی نەتەوەپەرەستی تورکیە (مەهەپە).چۆن هەموو لایەنە سیاسیەکانی تورکیە لەدوای دروستبوونی قەیرانی ئابووری کۆکن لەسەر گەڕانەوەی دەسەڵات بۆ سیستەمی تێکەڵاوی پەرڵەمانی – سەرۆککۆماری و بۆ ئەو مەبەستەش پرۆژە و ستراتیژی نوێیان هەیە بۆ دەربازبوون لەو قەیرانە.هەرچەند سیاسەت هەمیشە هونەری ئەنجامدانی شتە ئەستەمەکانە،بۆیە شکەستی ئەردۆغان و حیزبی داد و گەشەپێدان (ئاکپارتی) لەو قۆناغەدا شتێکی زۆر ئەستەم نییە.بەڵام بەشێوەیەکی گشتی سەرەڕای یاسای پۆڵاینی پارتی داد و گەشەپێدان بۆ پشتیووانیکردنی ڕەها لە ئەردۆغان نابێ بەدەستەکەم چاو لێبکەین،چۆن ئاکپارتی خۆی ئامادە کردوە هەتا ساڵی (٢٠٣٠) لە دەسەڵاتدا بمێنیتەوە.
لەناو هەموو کێشە و قەیرانەکانی تورکیە،ئەوە قەیرانی ئابوورییە کە بەشێوەیەکی زۆر جیدی کاریگەری لەسەر دۆخی سیاسی و لاوازبوونی پێگەی جەماوەری سوڵتان (ئەردۆغان) داناوە.چونکە ئاستی سەرۆکایەتی ئەردۆغان، لەو ساڵانەی دواییدا کارتێکەری تەواویی داناوە لەسەر دابەزینی بەهای پارەی نیشتیمانی تورکیە،بەشێوەیەک لیرەی عووسمانی لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا سەتا هەفتا و پێنج بەهای خۆی لەبەرابەر دۆلار لە دەستداوە.هەر تەنیا لە ماوەی یەک ساڵی ڕابردوودا بەهای لیرە( ۴۵٪)دابەزیووە و تەنیا لە یەک حەوتووی ڕابردوو لیرە (١۵%) بەهای خۆی لەبەرابەر دۆلار لەدەستداوە.هەرچەندە تورکیە لەگەڵ بڵاوبوونەوەی پەتای جیهانی کۆڕۆنا توانی ئابووری خۆی بە ڕادەی(١.٨) لە ساڵی( ٢٠٢٠)گەشە پێبدات. بەڵام هاوکات ئاستی بێکاریش بە ڕادەی (۱۴٪ )زیادی کردوە و جیاوازی نێوان چینی هەژار و دەوڵەمەند لە ناو کۆمەڵگەی تورکیە زۆر بەرز بۆتەوە و وەک دژکردەوەیەک لە ئاست داڕمانی زیاتری بەهای لیرە کۆمەڵێک لە بانکەکانی ئۆنڵاینی تورکیە خزمەتگوزارییەکانی خۆیان بۆ هاوڵاتیان وەستاند و خەڵکی تورکیە لە شارەکانی ئەستەنبووڵ و ئەنکارا بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین ڕژانە سەر شەقام و ئێستاش فەزای ناڕەزایەتیەکان رۆژلەگەڵ رۆژ زیاتر گەورە دەبێت.یەک لە ڕێگەچاڕەکانی ئەردۆغان بۆ زیادکردنی سەروەت وسامانی سیاسی تاکەکەسی خۆی باشترکردنی پێوەندییەکانی ئەنکارا لەگەڵ وڵاتانی دڕاوسیە.لەو پێوەندییەدا ئەردۆغان دەستی بەکۆمەڵێک گۆڕانکاری لە سیاسەتی دەرەوەی تورکیەدا کردوە و لە کۆمەڵێک بڕیاری پێشووی خۆی سەبارەت بە لەشکەرکەشی بۆ ناوچەی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست پاشگەز بۆتەوە.ئێستاش ئەردۆغان بۆ دەربازبوون لە قەیرانی ئابووری و ترس لە گۆشەگیر بوونی زیاتری تورکیە دەستی بە جموجۆڵی دیپلۆماسی کردوە لەتەک وڵاتانی عەرەبستانی سعوودی و ئیمارات و قەتەر، چۆن لەڕێگای ناردنی شاندی بازرگانی و دیپلۆماسی و ڕاکێشانی سەرمایەداران و خاوەن کۆمپانیاکانی بەلێندەرایەتی بۆ هەناردە و هاوردە کردن دەیهەوەی کاناڵەکانی پێوەندی ئابووری لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی زیاتر بەهێزتر بکات و خۆی لەو قەیرانە گەورەیە دەرباز بکات. هەرچەندە ئێستا پێوەندییەکانی نێوان تورکیە و ئەو وڵاتانە ئاقارێکی دۆستایەتی بەهێزی وەرنەگرتووە.بەڵام لە لایەکی ترەوە، تورکیە لە ئێستەدا دەیەوەی پێوەندییەکانی ئابووری و سیاسی و دیپلۆماسی و هەواڵگری خۆی لەگەڵ وڵاتی ئیسرائیل دووبارە پەرەپێبدات،بەڵام وڵاتی ئیسرائیل لەو قۆناغەدا زۆر حەز و خواستی لەسەر بەهێزکردنی پێوەندییەکانی لەگەڵ تورکیە و ئەردۆغان نییە.چۆن بەرپرسانی تەڵئەبیب زۆر متمانەیان بە سوڵتان ئەردۆغان نەماوە، بەتایبەت لەدوای ڕووداوی قۆڵبەستکردنی دوو گەشتیاری ئیسرائیلی لە ئەنکارا بەتاوانی وێنەگرتن لە کۆشکی سەرۆککۆماری تورکیە لە ناوچەی (دۆلما باغچە)، ئەو شوێنەش وەک لە پرۆرگرامی بەرپرسانی وەزارەتی گەشتیاری ئەو وڵاتەدا بەردەوام بانگەشەی بۆ دەکرێت وەک جوانترین و سەرنجڕاکێشترین ناوچەی گەشتیاری تورکیە، بەڵام ڕووداوی قۆڵبەستکردنی دوو گەشتیاری یەهوودی و تاوانبار کردنیان بە سیخوڕی وەک بەشێک لە پڵانەکانی ئەکپارتی بۆ وروژاندنی هەستی دژە یەهوودیی لەناو جەماوەری ئیخوانی ئاکەپەدا دەنگدانەوەی هەبوو. هەرچەند ئەردۆغان هەر بەوەش نەوەستاوە و لە کۆتاییەکانی مانگی ئۆکتۆبەر،لەگەڵ سەرۆککۆماری فەڕەنسە لەسەر مەسەڵەی بەشداری ئیسرائیل لە یۆنان و قوبریس کەوتە دەمەقاڵەیەکی تووندی ڕاگەیاندنەوە و هەڕەشەی ئەوەی کرد، تورکیە بەشداری دانیشتنەکانی پاریس نابێ لەسەر پرسی ڵیبیا. ئیسرائیلیەکان بەناچاری بەشداری ئەو دانیشتنە نەبوون،بەڵام بەرپرسانی یۆنان و قوبرس بەشداریان کرد.ئەوەی ئەردۆغان و پارتی دادوگەشەپێدان ناخۆازن تێبگەن، ئەوەیە کە ئیسرائیل لە ڕابردوودا بۆ دروستکردنی پێوەندییەکی ئابووری و سەربازی بەهێز لەگەڵ تورکیە هەموو هەوڵەکانی خۆی داوە و هەتا پێش هاتنە سەر دەسەڵاتی ئاکپارتی لە ساڵی ٢٠٠١دا، ئیسرائیل تەواویی پێوندییەکانی خۆی بەشێوەیەکی درێژخایەن لەگەڵ تورکیە بەرنامەرێژی کردبوو و بوونی یەهوودییەکان لەناوەندەکانی بڕیاردانی تورکیە بەشێوەیەکی کارامە هەست پێدەکرا. بەڵام ئەردۆغان و پارتەکەی بەدرێژایی ئەو ساڵانە هەوڵیاندا ئەو پێوەندییانە بەرەو ئاقارێکی تر ببن و بەهۆی بکارهێنانی پرسی فەڵەستین بەشێوەیەکی دەماگوژیانە سیاسەتی دەرەوەی تورکیە بگۆڕن بەرەو و ئاراستەیەکی تەواو دژبەرانە.بەڵام هیچ ئاشکرا نییە،ئایا باشتر بوونی پێوەندییەکانی تورکیە لەگەڵ یەکێتی ئەوروپا چ گۆڕانکارییەک لە دۆخی ئابووری تورکیەدا دروست دەکات.بەتایبەت لە ئێستادا هیچ گۆڕانێک لە هەڵوێستی سوڵتان ئەردۆغاندا لە ئاست سیاسەتی دەرەوەی تورکیە لەگەڵ وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمریکا خۆیا ناکات و بۆیە کێشە ئابوورییەکانی تورکیە هەروەک خۆی ماوەتەوە.بەساڵانە ئەردۆغان لەدژی سیاسەتەکانی سەندووقی دراوی نێودەوڵەتی وەستاوە و کۆمەڵێک پرۆژەی وەک پێلانگیری نێودەوڵەتی،بۆ نموونە لۆبی بەرزکردنەوەی نرخی سوودی بانکی،ئاژانسی هەواڵگری ئەمریکا (سی ئای ئێی)،زایۆنیزمەکان،جۆرج سۆروس ملیاردێری مرۆڤ دۆستی خستۆتە ناو بانگەشەکانی خۆی و بەردەوام باسی ئەوانە دەکات وەک هۆکاری سەرەکی تێکدانی ئابووری تورکیە و داشکاندنی بەهای لیرە.بەڵام ئەوە هەموو حیکایەتەکە نییە و خەڵکی تورکیە بەگشتی لە ئێستادا سیاسەتەکانی ئەردۆغان و دۆخی بەڕێوەبەرایەتی ئاکپارتی بەهۆکاری تێکچوونی دۆخی ئابووری وڵاتەکەیان دەزانن.بەتایبەتی سەرۆککۆماری تورکیە سەربەخۆیی بانکەکانی لەڕێگای گوشاری سیاسی بەردەوامەوە لاواز کردوە و بانکە گەورەکانی تورکیەی بەپێچەوانەی سیستەمی یاسا و ڕێسا و لۆژیک و زانستی ئابووری خستۆتە ژێر گوشار بۆ ئەوەی نرخی سوودی بانکی کەم بکەنەوە و دەرئەنجامەکەشی،دابەزینی زیاتری بەهای لیرە و بەرزبوونەوەی نرخی پێداویستیەکانی ژیانی رۆژانەی خەڵکی تورکیە و سیستەمی کاری کۆمپانیاکانی تورکیە کە هەموو داهات و قەرزەکانیان بە دۆلار و دەبێ قەرزی بانکیش بەدۆلار بدەنەوە.هەرچەندە لیرەی هەرزان دەتووانی یارمەتیدەر بێت بۆ هەناردەی ئابووری تورکیە،بەڵام تێچووی کۆمەڵایەتی زیاتر دەبێت.
هەروەها لەسەر بنەمای ڕاپرسی ئاژانسی مێترۆپۆڵ ئاستی خۆشەویستی ئەردۆغان لە مانگی ئۆتی( ٢٠٢١)دا بەڕێژەی (٣٨% )کەمیکردوە و ئەوەش دەبێتە نزمترین ئاست لە ماوەی شەش ساڵی ڕابردوو. لە هەمانکاتدا پێشوازی کردنی خەڵک لە هەڵبژاردنی پێشوەختە و زووتر لە کاتی دیاریکراوی خۆی یانی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ساڵی (٢٠٢٣)زۆر زیادی کردوە.
ئەردۆغان چۆن دەتووانی خۆی لە قەیرانی لیرە ڕزگار بکات؟
یەک لە ئاستەنگە هەرە سەرەکییەکانی ئەردۆغان و پارتەکەی لەو قۆناغەدا مەسەڵەی قەیرانی ئابووری و دابەزینی بەهای دراوی تورکیەیە،ئەوەش ئاستی خۆشەویستی و پێگەی جەماوەری ئەردۆغان و پارتی ئاکەپەی زۆر لاواز کردوە سەبارەت بەساڵانی پێشوو و ئێستا بەگشتی کۆمەڵگەی تورکیە بەچاوێکی نەرینی چاو لە داهاتووی خۆیان دەکەن و مەسەڵەی گڕانی و نەبوونی دەرفەتەکانی کار و بەرهەمهێنان کاریگەری لەسەر کۆی پرۆسەکانی ژیانی خەڵکی تورکیە داناوە. ڕەنگە لێرەدا بتووانین هۆکارەکانی ئەو بارودۆخە قەیراناوییەی ئێستەی تورکیە بەسەر چۆار هۆکار دابەش بکەین؛
یەکەم؛ پێشوازی جەماوەری تورکیە لە سیستەمی پەرڵەمانی لەدوای شکەستی ئەردۆغان لە جێبەجێکردنی بەڵێنەکانی ئابووری و چاکسازی لە کەرتی گشتی ئابووری تورکیە و زیاتر ئاشکرا بوونی ئەو شکەستە لەدوای گۆڕینی سیستەمی حوکمڕانی پەرڵەمانی بۆ سیستەمی سەرۆکایەتی.
دووهەم؛ شکەستی ئەردۆغان و ئاکپارتی لە کۆنترۆڵکردنی ئۆپۆزسیۆنی ناوخۆیی تورکیە، سەرەڕای گوشار وهەڕەشە و زیندانیکردن و سەرکووتی زیاتر.
سێهەم؛ دەرکەوتنی کەسایەتی سیاسی میانەڕەو لە ئاسۆی سیاسەتی تورکیە و بەرزبوونەوەی پێگەی جەماوەری و خۆشەویستی پارتی کۆماری گەل (جەهەپە).
چۆارەم: بارودۆخی ناڵەباری پارتی دادوگەشەپێدان و گەشەکردنی ناکۆکی و جیابوونەوەی ئەندامانی ئەو پارتە و دروستبوونی ڕەوتی نوێ لە هەناوی ئەو پارتەدا وەک عەڵی باباجان وئەحمەد داوود ئۆغلۆ کە بەئەندازیاری سەرەکی قووڵایی ستراتیژی پارتی دادوگەشەپێدان ناسرابوون.
خراپی بارودۆخی ئێستای ئابووری تورکیە گەیشتۆتە ئەو ڕادەیەی کە تورکیە لەدوای دە ساڵ ناچاربوو پشت لەهەموو بڕیارەکانی خۆی بکات لەبەرابەر ئیمارات و دووبارە وەفدی خۆی بنێرێتەوە ئەو وڵاتە بۆ مەسەڵەی واژۆ کردنی کۆمەڵێک گرێبەستی ئابووری و سەرمایەگوزاری بەبڕی( ١٠ )ملیار دۆلار کە ئیمارات پێشتر ڕایاگەیاندبوو. بەڵام ئەوەش نەیتووانی فڕیای دابەزینی بەهای لیرەی تورکیە بکەوێت،هەتا بۆ هۆی دابەزینی زیاتری بەهای لیرە لە بەرابەر دۆلاری ئەمریکی و هەر دۆلار گەیشتە نزیکی( ١۶ )لیرە.
پسپۆران و چاوەدێرانی سیاسی و ئابووری ئەو هەنگاوی سوڵتان ئەردۆغان بۆ نەشتەرگەری خێرای ئابووری تورکیە بە هەنگاوێکی پۆزەتیڤ هەڵدەسەنگێنن و بیروڕایەکی زۆر گەشبینانەیان هەیە بۆ هەنگاوەکانی ئەردۆغان لە ئاراستەی باشتر بوونی دۆخی ئابووری تورکیە هەتا ساڵی داهاتوو و بەهەنگاوێکی بەسەرکەوتووانە پێناسەی دەکەن و دوای ساڵێکی تر دۆخی ئابووری تورکیە دەگەڕێتەوە سەر ڕەواڵی ئاسایی خۆی.
دەبێ لێرەدا ئاماژە بە خاڵە گرینگ و سەرەکیەش بکەین؛ئایا بارودۆخی خراپ و ناڵەباری ئابووری،تورکیە بەرەو کام ئاراستە دەبات؟ ئایا سوڵتان ئەردۆغان و پارتەکەی هیچ نەخشە ڕێگایەکی تریان هەیە جگە لە کۆنترۆڵکردنی ئەو بارودۆخە؟چۆن ئەردۆغان لەو ماوەیەدا بۆ چەندین جار وەزیری دارایی تورکیەی لەسەر کار لاداوە و هەر جارەش دۆخەکە خراپتر بووە،باشتر نەبووە.چۆن ئیتر نیگەڕانی و دڵەڕاوکێ خەڵکی تورکیە لەو بابەتە زیاتر چۆتە سەرەوە کە بەلادانی چەند وەزیر و بەڕێوەبەر چاڕەسەر بکرێت.بگرە ئەو کۆ دەنگییەش لە ناوخۆی شەقامی تورکیە دروستبووە کە هەتا ئەردۆغان لەسەر کار بێ، دۆخی ژیان و بژێوی خەڵکی لەوە باشتر نابێت و سوڵتان ئەردۆغان و حیزبەکەی دەتووانن خەساری زیاتر لە ئابووری گشتی تورکیە بدەن.سەرەڕای هەموو ئەوانەش ئەردۆغان لە ئێستادا خۆی خستۆتە ناو یارییەکی تەواو ئابڕومەندانەوە بە بەڵێنەکانی بەخەڵکی تورکیە بۆ کۆتایی هێنان بەو دۆخەی ئێستای ئابووری تورکیە هەتا پێش هەڵبژاردنە گشتیەکانی ئەو وڵاتە.ئەو بەڵێنەی ئەگەر جێبەجێ نەکرێت ئەوە گورزێکی جەرگبڕی تر لە خۆی و حیزبەکەی ئەدات و ڕەنگە ببێتە هۆی ئەوەی کە خۆی تێدا بچێت بە ڕووداوی تیرۆر، وەک ئەوەی چەند هەفتە پێش لە یەکێک لە کۆبوونەوە جەماوەرییەکانی ڕوویدا.چۆن ئەردۆغان لە ئێستادا تەواویی یاساکانی ئازادییە مەدەنیەکان و مافی مرۆڤ و دیمۆکراسی و پێکەوە ژیانی ئاشتیانەی دەستکاری کردوە و سنوورەکانی ئازادی ڕادەبرینی بەرتەسک کردۆتەوە و گوشاری زۆر خستۆتە سەر چاپەمەنییەکان و زۆرترین رۆژنامەنووس و نووسەر و چاڵاکی مەدەنی خستۆتە زیندانەوە و حوکمی قورسی بەسەردا سەپاندون،هەموو ئەوانەش دەستکەوتی ئەردۆغان و پارتەکەی هەژمار دەکرێن و خەڵکی تورکیە بەگشتی هیچ هیوایەکیان بەباشتر بوونی بارودۆخەکە نەماوە.
