ژیار جەهانفەرد
ئه‌گه‌ر هه‌ر گه‌لێگ له ناو ئێ سه‌ده‌یل هاوچه‌رخه دوینیم، له بوار ئه‌ده‌بیات یان هه‌ر بوارتره‌وه پێشکه‌فتێیه، بێگومان پەیوەندی راسایڕاسێگ گه‌رد فه‌رهه‌نگ و بنه‌مای فکری و هۊرشه‌ی ئه‌و گه‌لا داشتێیه.
ئمڕۆ ئه‌ده‌بیات په‌سامۆدرن و هەرلەیوا چیرۆکنۊسی له وڵاته‌یل ئامریکای لاتین و وڵاته‌یل ئسپانیوڵی‌زوان، ئه‌ڵمانی، فه‌ره‌نسه‌یی و… وه ئاست فره به‌رزێگ گه‌یشتێیه. زۆرم به‌رهه‌مه‌گانێیان وه زۆرم زوانه‌یل زینێ دنیایا وه‌رگێڕان بۊنه. یه‌کێگ له مدووه‌یل ناسیان و ده‌نگدانه‌وه‌ی ئێ ئه‌ده‌بیاته له دنیایا، ئه‌وه بۊوه ک بنه‌مای ئه‌ده‌بیات فۆلکلۆر و کڵاسیک خوه‌یان کردنه‌سه به‌رد بناخه‌ی ئه‌ده‌بیات نوو. وه‌ڕاسی له دنیای نووخوازی و دێکه‌ی جهانیش ئەوڕەسینە. ئه‌گه‌ر تماشای وه چیرۆکه‌یل خورخه لوئیس بورخس، گابریل گارسیا مارکز و… بکه‌یمن، ئێ خاڵه خاس دیارییه. وه چ شێوه‌ی نووێگ له ئه‌و ئه‌ده‌بیات فۆلکلۆره که‌ڵک وه‌رگرتنه.
وه‌داخه‌وه له وڵاته‌یل پاشکه‌فتێ رۆژهه‌ڵاتْ ناڤێن – وڵاته‌یل جهان سێیه‌م – شیرۆڤه و تاریفێ ک له دێکه‌ی جهانی دکرێ، وه‌گشتی گەرد ئه‌و فکر و هۊرشه‌یا ک له وڵاته‌یل نووخواز هه‌س، جیاوازه. که‌سایه‌تیه‌یلێگ ک وه ناو رۆشنبیر؛ فه‌رهه‌نگ و که‌مینه‌یل تر له هه‌ر بوارێگه دخه‌نه وه‌ر پۆز و ئڕا داسه‌پاندن بیروباوه‌‌ر و هەرلەیوا له گشت گرانتر زوان خوه له رێگه‌ی – ئمڕۆ دێکه‌ی جهانییه – ئیستفاده دکه‌ن و نیه‌‌هیلن ئه‌و که‌مینه‌یله له سه‌ر بنه‌مای فه‌رهه‌نگی و زوانی خوه‌یانه‌‌و ئه‌وزینه بکه‌ن. دخوازن له بنه‌مای فه‌رهه‌نگی و هۊرشه‌ی خوه‌یان دۊره‌وبکه‌فن تا ئاست فکری و هۊرشه‌ی ئه‌و گه‌له بایته ئاست فره نزمێگ و خوه‌یان بتوانن وه هه‌ر شێوه‌یگ ک دخوازن ئیستفاده بکه‌ن. چۆن ئیانه له مه‌کته‌بێگ وه‌ک ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه، پەروەردە بۊنه. تەنیا رێکار ئڕا به‌رژه‌وه‌ندی و ئه‌وزینه‌ی خوه‌یان، پاکتاوکردن فه‌رهه‌‌نگه‌یل و نه‌ته‌وه‌ی ژێرده‌س دوینن. هه‌ر ئێ هۊرشه وه ناو (پان‌ترکیسم)ه‌وه، و وه سه‌ر کار هاتن ئاتاترک و دانان NGOه‌یل و دیرۆکسازی ئڕا زوان و دیرۆک ترک ده‌سپێکرد. هەرلەیوا وه‌ل وه‌سه‌رکار هاتن ده‌سه‌ڵات په‌هڵه‌‌وییا و کۆپیێگ له ئه‌و فکر و هۊرشه‌ی ئاتاترکه له ده‌سه‌ڵات پاشایه‌تی په‌هڵه‌ویش سه‌قام گرت. له دریژای ده‌سه‌ڵات ره‌زاخان و محه‌مه‌دڕه‌زاشایا، کاریگه‌ری یه‌کجار فره‌یگ له سەر نه‌ته‌وه‌یل غه‌یرفارس دانا. پاکتاوکردن زوان، فه‌رهه‌نگ، دابونه‌ریتْ نه‌ته‌وه و که‌مینه‌یل تر وه‌ک ترک، عه‌ره‌ب، به‌لووچ، تاڵشی، کورد و…هتد. هاوده‌م وه‌ل ئێ هۊرشه‌یا، ده‌وڵه‌ت ناوه‌ندی له تمام بواره‌یل تره‌وه، زه‌خت و زوور خسته سه‌رێیان و دوچاوه‌کی له ناوێن نه‌ته‌وه‌ی فارس و غه‌یرفارس کرد. تمام د‌ه‌رفه‌ت و ئمکانات وه‌ک خوه‌ندنگه، زانستگه، رۆژنامه، گۆڤار، رادیو و هه‌تا بودجه‌یل ئاوه‌دانسازی و شارسازی و… نا له خزمه‌ت زوان و ده‌وڵه‌ت ناوه‌ندی. لە شوون ئەوە کارە، گه‌لان تر ئێران بێبهش مان. هه‌ر ئێ هۊرشه‌ی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه، بۊوه بایس ئه‌وه‌ی ک ئێ نه‌ته‌وه‌یل غه‌یرفارسه له ئێجۆر‌ه ده‌سه‌ڵاتێ بێبهش بن و خوه‌یان له به‌رابه‌ر ده‌وڵه‌ت ناوه‌ندی یان زوان حاکم ده‌س که‌م بگرن. هه‌ر ئێ دوچاوه‌کییه بۊوه بایس ئه‌وه‌ی ک نه‌ته‌وه‌یل ک له په‌راوێزا دژیه‌ن، وه پاوگووره‌ی ده‌وڵه‌ت ناوه‌ندی پێشنه‌‌که‌فن. نۊسه‌ر و خوه‌ندکاره‌گانێیان ئڕا یه‌ک نه‌که‌فنه وه‌ر هێرشت و ره‌خنه ده‌وڵه‌ت ناوه‌ندی و وه چاوێ سووکێگەو تماشایان نه‌که‌ن، بۊنه پارێزه‌ر دیرۆک، زوان، فه‌رهه‌نگ، ئه‌ده‌بیات و… زوان حاکمیەت. ئه‌ڵبه‌ت به‌ش تر ئێ خوه‌که‌مبینیه دگه‌ڕێده‌و هه‌ر ئه‌و هۆکاره‌یله ک له سه‌ریان هۊرده‌وبۊمن، یانێ ده‌سه‌ڵات په‌هڵه‌وی ئێ ئزنه نه‌دایه وه نه‌ته‌وه‌یل تر تا دیرۆک، زوان، فه‌رهه‌نگ و… خوه‌یان خاس بزانن و بناسن. هه‌رده‌م دیرۆک خه‌یاڵاویێگ له پارسی باستان و هه‌خامه‌نیشی داسه خوه‌ردێیان. ئمڕۆیش ده‌سکه‌فت ئێ فکر و هۊرشه‌ی ده‌وڵه‌ت پەهڵەوییە دوینیم. ته‌نانه‌ت ئیسه له سه‌ده‌ی بیست و یه‌کم ئیمه بایه‌س ده‌س بکه‌یمنه کۆئه‌وکردن فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بیات گه‌له‌گه‌مان؟! له ره‌وشێگا ئێ به‌شه له ئه‌ده‌بیات لانکه‌م بایه‌س له ناو سه‌ده‌ی بیستم ئارشیڤ بکریاد و ئمڕۆ بایه‌س وه‌کوو گه‌لان تر وه شێوه‌ی جدیێگ له سه‌ر ئه‌ده‌بیات و مژاره‌یل نووێگتر هۊرده‌وبویاتایمن! گومانێ تێدا نییه ئێ ئه‌ده‌بیاته ک ئمڕۆ ئیمه وه ناو ئه‌ده‌بیات فۆلکلۆره‌و ئارشیڤێ دکه‌یم، هه‌فت‌کوتی ئه‌و ئه‌ده‌بیاته ک به‌شێگ له میرات و که‌له‌پوور ئێ گه‌له بۊوه، نییه.
ئێ به‌شه له ئه‌ده‌بیات ده‌مه‌کی گه‌له‌گه‌مان ک کۆئه‌وکریایه، زۆرم وەئێ بوونه‌وه بۊوه ک نه له بوار فکرییه‌و – چۆن شاعره‌یل ئێ به‌یته‌‌یله له سه‌رده‌مێ ژیانه ک ره‌وش ژیان ئه‌وان وه‌ل دنیای ئمڕۆوا جیاواز بۊوه – به‌ڵکوو له بواره‌یل تره‌وه وه‌ک شێعریه‌ت، بووه بنه‌مایگ ئڕا ئه‌ده‌بیات نوو. نۊسه‌ره‌گانمان بتوانن له سه‌ر بنه‌مای زوان و فه‌رهه‌نگ گه‌له‌گه‌مان ئه‌ده‌بیات مودرن بئافه‌رینن. له ئلمانه‌یل فه‌رهه‌نگی و فۆلکلۆریک ئێ گه‌له له ناو ئه‌ده‌بیات نوویان که‌ڵک وه‌ربگرن.
